*१. ऋग्वेदे (२१) शाखाः। यजुर्वेदे (१०९) शाखाः। सामवेदे (१०००) शाखा:। अथर्ववेदे (५०) शाखाः ‘ यथा कश्चन वृक्षस्वामी यजमानः स्वपुत्रेभ्यस्तच्छाखा विभज्य दद्यात् तथा भगवान् श्रीवेदव्यासोऽपि वेदं चतुर्धा विभज्य पुनस्तत्र काश्चन शाखाः कल्पयित्वा प्रतिशाखं विधिभेदांश्च कल्पयामास। यावत्यः शाखास्तावत्य उपनिषद इति मुक्तिकोपनिषदि महावाक्यरत्नावल्यां च कथ्यते। अशीत्युत्तरशताधिकसहस्रसङ्ख्याकाः (१९८०) शाखाः। तस्मादुपनिषदोऽपि तावत्सङ्ख्याका (१९८०) एव भवन्ति। तत्र (८४०) शाखाः कर्मप्रतिपादकत्वात् कर्मकाण्डा उच्यन्ते। (२३२) शाखा ध्येयब्रह्मबोधकत्वादुपासनाकाण्डा उच्यन्ते। (१०८) शाखा ज्ञेयब्रह्मबोधकत्वात्, वेदस्यान्त्यभागत्वात्, वेदसारार्थबोधकत्वाच्च वेदान्ताः, ज्ञानकाण्डा उपनिषद इति चोच्यन्ते। तत्रापि (अष्टोत्तरशतोपनिषत्स्वपि) –

ईशकेनकठप्रश्नमुण्डमाण्डूक्यतित्तिरिः।
ऐतरेयश्च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं दश॥

इति दशोपनिषदो मुख्याः।

तत्र ऐतरेयोपनिषदृग्वेदगता। ईशबृहदारण्यके शुक्लयजुर्वेदगते। कठवल्लीतैत्तिरीये कृष्णयजुर्वेदगते। केनच्छान्दोग्ये सामवेदगते। प्रश्नमुण्डकमाण्डूक्योपनिषदोऽथर्ववेदगता इति विभागः।

*१ (१) “परिणीतामुपगच्छेत्। “

(२) “ऋतौ भार्यामुपेयात्।”

(३) “हुतशेषं भक्षयेत्।”

(४) “सौत्रामण्यां सुराग्रहं गृह्णाति।”

इत्यादिविधिवाक्यानां रागतः स्वतः प्राप्ते सर्वस्त्रीसङ्गे, सदा भार्यासङ्गमे, सदा मधुमांसादिभक्षणे वा प्रवर्तने नैव तात्पर्यम्। किन्तु स्वभावसिद्धसर्वतोमुखस्वेच्छाप्रवृत्तिसङ्कोचद्वारा निवृत्तावेव परमतात्पर्यम्। तस्मात् तादृशवेदवाक्यानि परिसङ्ख्याविधिस्वरूपाणि भवन्ति, न त्वपूर्वविधिरूपाणि। न वा नियमविधिरूपाणि। श्येनयागबोधकाथर्ववेदवचनानामपि द्वेषतः प्राप्तशत्रुमारणप्रवर्तने न तात्पर्यम्। किन्तु तादृशस्वभावसिद्धप्रवृत्तिनिरोधनद्वारा तादृशविषदानादिक्रूरकर्मनिवर्तने एव तात्पर्यम्। तस्माच्छ्येनयागबोधकवचनमपि परिसङ्ख्यात्मकमेवेति कथ्यते। तथा च भागवते –

लोके व्यवायामिषमद्यसेवा नित्यास्तु जन्तोर्न हि तत्र चोदना।
व्यवस्थितिस्तासु विवाहयज्ञसुराग्रहैरासु निवृत्तिरिष्टा॥ भा. पु. ११.५.११॥ इति।

रागतो द्वेषतो वा प्राप्तप्रवृत्तिसङ्कोचबोधकवेदवचनं परिसङ्ख्यारूपमित्युच्यते।