रागादयो दोषाः कषाया इत्युच्यन्ते। ते च बाह्याभ्यन्तरभेदेन द्विप्रकारा भवन्ति । तत्र (१) स्त्रीपुत्रधनादिरूपा विषया वार्तमानिकाः, बाह्या उच्यन्ते। (२) त एव भूता भाविनो वा चिन्तामुपारूढा मनोराज्यमात्रसिद्धा आन्तराः। त एते द्विविधा अपि रागादयः समाधिप्रवृत्ते योगिनि न संभवन्ति।

अन्तःकरणस्य पञ्च भूमयः – (१) क्षेपः, (२) मूढता, (३) विक्षेपः, (४) एकाग्रता, (५) निरोधभूमिका चेति चित्तस्य पञ्च भूमयः सन्ति।

(१) *१ *२ *३ लोकवासनादेहवासनाशास्त्रवासनादिरूपा रजोगुणपरिणामात्मिका दृढतरानेकानात्मवासनाः क्षेपा इत्युच्यन्ते।

(२) निद्रालस्यप्रमादादिस्तमोगुणपरिणामोऽन्तःकरणस्य मूढता इत्युच्यते।

(३) ध्याने प्रवृत्तस्य चित्तस्य कदाचिद्वाह्यप्रवृत्तिः विक्षेप इति कथ्यते।

(४) अन्तःकरणस्यातीतपरिणामवर्तमानपरिणामयोः समानाकारतापत्तिः एकाग्रता इत्युच्यते। अस्यायमर्थः – समाधिकाले योगिनोऽन्तः करणे एकाग्रता जायते। सा चैकाग्रता न वृत्त्यभावरूपा। समाधिकालीनान्तःकरणपरिणामविशेषाः सर्वेऽपि ब्रह्मैव विषयीकुर्वन्ति। तत्रान्तःकरणस्यातीतपरिणामवर्तमानपरिणामयोः केवलब्रह्माकारतापत्त्या समानाकारता जायते।

(५) अस्या एकाग्रतायाः प्रवाहवृद्धिरेव निरोध इत्युच्यते।

इमाश्च भूमयः पञ्चापि अन्तःकरणस्यैव अवस्थाविशेषाः। पञ्चभूमिकाविशिष्टस्यान्तःकरणस्यैव क्रमात् क्षिप्तम्, मूढम्, विक्षिप्तम्, एकाग्रम्, निरुद्धमिति नाम। तत्र क्षिप्तमूढान्तःकरणयोर्नास्ति समाध्यधिकारः। विक्षिप्तान्तःकरणस्य त्वधिकारोऽस्ति। एकाग्रनिरुद्धान्तःकरणयोः संभवः समाधिकाले। एतत्सर्वं योगशास्त्रे विस्तरतः कथ्यते।

अत्राक्षेपः – ननु रागादिदोषदूषितमन्तः करणं क्षिप्तमेव वर्तते। क्षिप्तान्तःकरणस्य च योगेऽधिकार एव नास्तीत्युक्तम्। तत्कथं रागादिदोषरूपः कषायः *१ समाधिविघ्नरूप इत्युच्यते इति चेत् उच्यते। बाह्यान्तर्भावेन *२ विद्यमाना रागादयः क्षिप्तान्तःकरण एव जायन्ते। तस्य चान्तःकरणस्याधिकारो नास्ति योगे।

तथापि अनेकजन्मसु प्रागनुभूतबाह्याभ्यन्तरविषयकरागद्वेषादयो ये तेषां सूक्ष्मः संस्कारो विक्षिप्ताद्यन्तः करणेऽपि संभवेत्। तस्मात्, रागद्वेषादीनां न कषाय इति नाम। किन्तु *३ रागद्वेषादिसंस्कारस्यैव कषाय इति नाम।

स च संस्कारो यावदन्तःकरणस्यावस्थितिः, तावदनुवर्तेतैव। यद्यपि समाध्यवस्थायामप्यन्तःकरणं वर्तत एव। तथापि रागद्वेषादीनामुद्भूतः संस्कार एव समाधिविरोधी। न त्वनुद्भूतः। उद्भूतः = बहिः प्रकटीकृतः। अनुद्भूतः = अन्तःस्थितः। समाधिप्रवृत्तेन योगिना रागद्वेषादिसंस्कारोद्भवे स दोषदृष्ट्या दृढतरवैराग्यबलाच्चापनेयः।

विक्षेपकषाययोरयं भेदः – बाह्यविषयाकारवृत्तेर्विक्षेप इति नाम। योगिनः प्रयत्नवशादन्तर्मुखीभूतायामपि वृत्तौ रागादिदोषाणामुद्भूतसंस्कारात् सा प्रतिबद्धा सती ब्रह्म न विषयीकरोति स एव संस्कारः कषाय इत्युच्यते। विषयेषु दोषदर्शनपूर्वकं योगिना प्रयत्नातिशयवशात् कषायविघ्नो निवारणीयः।