*१. इदं च ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यम् (१) पदयोः सामानाधिकरण्यम्, (२) पदार्थयोर्विशेषणविशेष्यभावः, (३) प्रत्यगात्मपरमात्मनोर्लक्षणलक्ष्यभावश्चेति खण्डार्थं बोधयति।

(१) तत्र पदयोः सामानाधिकरण्यसंबन्धो यथा – ‘सोऽयं देवदत्तः’ इति वाक्ये तत्कालादिविशिष्टदेवदत्तवाचकस्य ‘सः’ इति पदस्य एतत्कालादिविशिष्टदेवदत्तवाचकस्य ‘अयम्’ इति पदस्य चैकदेवदत्तशरीरे तात्पर्यात् उभयोः पदयोः सामानाधिकरण्यसंबन्धः (भिन्नार्थयोः पदयोरेकार्थबोधकत्वरूपः) सिद्ध्यति। तथा ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्ये परोक्षत्वादिधर्मविशिष्टचैतन्यवाचकस्य तत्पदस्य, अपरोक्षत्वादिधर्मविशिष्टचैतन्यवाचकस्य त्वंपदस्य चैकस्मिन्नेव चैतन्ये तात्पर्यात् उभयोः पदयोः (तत्त्वंपदयोः) सामानाधिकरण्यं सिद्ध्यति।

(२) विशेषणविशेष्यभावसंबन्धो यथा इतरेभ्यो व्यावर्तकं विशेषणम्। व्यावर्त्यं विशेष्यम्। ‘सोऽयं देवदत्तः’ इति वाक्ये ‘अयम्’ इति शब्दबोध्य एतद्देशकालादिविशिष्टदेवदत्तः ‘सः’ इति शब्दबोध्यात् तद्देशकालादिविशिष्टदेवदत्तात् न भिद्यते इति यदाभेदः प्रतीयते तदा ‘अयम्’ इति शब्दवाच्यार्थनिष्ठभेदम् ‘सः’ इति शब्दार्थो व्यावर्तयति। अतः ‘सः’ इति विशेषणम्। अयम्’ इति शब्दार्थस्य व्यावर्त्यत्वात् ‘अयम्’ इति विशेष्यम्। इत्थं स एवायम्’ ‘अयमेव सः’ इति वाक्यद्वयनिष्ठयोः ‘सः’ ‘अयम्’ इति पदयोरन्योन्यं विशेषणविशेष्यभावेन स्थितत्वात् विशेषणविशेष्यभावः सिद्ध्यति। एतदृष्टान्तेन ‘तत्त्वमसि’ इति त्वंपदवाच्यार्थभूतापरोक्षत्वकिञ्चिज्ज्ञत्वादिधर्मविशिष्टयदा प्रतीतिर्जायते तदा त्वंपदार्थनिष्ठभेदं तत्पदार्थो व्यावर्तयतीति तत्पदं विशेषणम्। त्वंपदार्थस्य व्यावर्त्य - त्वात् त्वंपदं विशेष्यम्। इत्थं ‘तत्त्वमसि’ ‘त्वं तदसि’ इति वाक्ययोस्तत्त्वंपदयोरन्योन्यं विशेषणविशेष्यभावसंबन्धः सिद्ध्यति। चैतन्यं तत्पदवाच्यार्थभूतपरोक्षत्वादिधर्मविशिष्टचैतन्यादभिन्नमिति

(३) लक्षणलक्ष्यभावसंबन्धो यथा - असाधारणधर्मप्रतिपादकं वाक्यं लक्षणम्। तादृशवाक्यप्रतिपाद्यं लक्ष्यम्। ‘स एवायं देवदत्तः’ इति वाक्ये ‘सः’ ‘अयम्’ इति । शब्दद्वयबोध्यविरुद्धधर्मभूततद्देशकालैतद्देशकालादिवैशिष्ट्यपरित्यागेन देवदत्तत्वविशिष्टदेवदत्तपिण्डमात्रेण सह स एवायं देवदत्तः’ इति वाक्यस्य लक्ष्यलक्षणभावः संबन्धः सिद्ध्यति। एवमेव ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्येऽपि ‘तत्’ ‘त्वम्’ इति पदद्वयबोध्यविरुद्धधर्मभूतपरोक्षत्वापरोक्षत्ववैशिष्ट्यपरित्यागेन चैतन्यमात्रेण सह ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यस्य लक्ष्यलक्षणभावः संबन्धः सिद्ध्यति। तस्मात् विरुद्धांशपरित्यागेनाविरुद्धचैतन्यांशमात्रबोधकं ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यं लक्षणम्। अखण्डचैतन्यं लक्ष्यमिति सिद्धम्।

*२. ‘तत्त्वमसि’ इति वाक्यमुपदेशवाक्यम्। ‘प्रज्ञानं ब्रह्म’ इति वाक्यं स्वरूपबोधकवाक्यम्। ‘अयमात्मा ब्रह्म’ इत्यपरोक्षत्वबोधकं वाक्यम्। ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यनुभवबोधकवाक्यम्।

येनेक्षते शृणोतीदं जिघ्रति व्याकरोति च।
स्वाद्वस्वादु विजानाति तत्प्रज्ञानमुदाहृतम्॥ १॥

‘प्रज्ञानम्’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः।
चतुर्मुखादिदेवेषु मनुष्याश्वगवादिषु।
चैतन्यमेकं ब्रह्मातः प्रज्ञानं ब्रह्म मय्यपि॥ २॥

‘ब्रह्म’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहकश्लोकः। ऋग्वेदमहावाक्यार्थसङ्ग्राहकश्लोकाविमौ।

परिपूर्णः परात्मास्मिन् देहे विद्याधिकारिणि।
बुद्धेः साक्षितया स्थित्वा स्फुरन्नहमितीर्यते॥ ३॥

‘अहम्’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः।
स्वतः पूर्णः परात्मात्र ब्रह्मशब्देन वर्णितः।
अस्मीत्यैक्यपरामर्शस्तेन ब्रह्म भवाम्यहम्॥ ४॥

‘ब्रह्मास्मि’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः। इति यजुर्वेदमहावाक्यार्थसङ्ग्राहकश्लोकौ।

एकमेवाद्वितीयं सन्नामरूपविवर्जितम्।
सृष्टेः पुराधुनाप्यस्य तादृत्त्वं तदितीर्यते॥ ५॥

‘तत्’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः।
श्रोतुर्देहेन्द्रियातीतं वस्त्वत्र त्वंपदेरितम्।
एकता ग्राह्यतेऽसीति तदैक्यमनुभूयताम्॥ ६॥

‘त्वमसि’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः। इति सामवेदमहावाक्यार्थसङ्ग्राहकशलोकौ।

स्वप्रकाशापरोक्षत्वमयमित्युक्तितो गतम्।
अहङ्कारादिदेहान्तान् प्रत्यगात्मेति गीयते॥ ७॥

‘अयमात्मा’ इति शब्दार्थसङ्ग्राहक श्लोकः।
दृश्यमानस्य सर्वस्य जगतस्तत्त्वमीर्यते।
ब्रह्मशब्देन तद्ब्रह्म स्वप्रकाशात्मरूपकम्॥ ८॥

‘ब्रह्म’ इति शब्दार्थसङ्ग्राकश्लोकः। इमौ अथर्ववेदमहावाक्यार्थसङ्ग्राहक श्लोकौ। इति ग्रन्थकृदयं स्वकीयैरष्टभिः श्लोकैः चतुर्णामपि वेदानां महावाक्यार्थान् सञ्जग्राह।

*१. “अयमात्मा ब्रह्म” इदमथर्ववेदीयमाण्डूक्योपनिषद्गतं महावाक्यम्। प्रपञ्चस्तु भाष्यादौ पञ्चदश्यां महावाक्यविवेकप्रकरणे च द्रष्टव्यः।

*२. अपरोक्षं द्विविधम् – आद्यं स्वयंप्रकाशस्वरूपत्वात् बुद्धिवृत्तिप्रकाशकसाक्षिस्वरूप आत्मैवापरोक्ष इत्युच्यते। द्वितीयं ‘अहं स्वप्रकाश आत्मास्मि’ इति बुद्धिवृत्तिरूपं यज्ज्ञानं तदप्यपरोक्षमित्युच्यते। तत्राद्यमपरोक्षम् (आत्मस्वरूपत्वेन सदा विद्यमानत्वात्) नित्यम्। द्वितीयं त्वनित्यम्, बुद्धिवृत्तेः कादाचित्कत्वात्।

*३. “अहं ब्रह्मास्मि” इदं शुक्लयजुर्वेदीयबृहदारण्यकोपनिषद्गतं महावाक्यम्।

*४. “प्रज्ञानं ब्रह्म” इदमृग्वेदीयैतरेयोपनिषद्गतं महावाक्यम्।