अन्तःकरणस्येच्छारूपवृत्तिर्विषयप्राप्त्या विनष्टा। निमित्ताभावान्नान्या वृत्तिरुत्पद्यते। वृत्तिं विना स्वरूपानन्दस्य भानं न स्यात्। तस्माद्विषये एवानन्दोऽस्तीति।

नैषा शङ्का युज्यते – (१) इच्छारूपान्तःकरणवृत्तिर्नास्तीति सत्यम्। सत्यामपीच्छारूपवृत्तौ तत्रानन्दो न प्रकाशेत। इच्छारूपवृत्तिः राजसी। आनन्दप्रकाशः सात्त्विकवृत्तावेव स्यात्। तथापि वाञ्छितपदार्थलाभे सति तादृशविषयस्वरूपं विषयीकर्तुं ज्ञानरूपा अन्तःकरणस्य या वृत्तिरुदेति सा सात्त्विकी। “सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानम्” (भ.गी. १४.१) इति सत्त्व - गुणाज्ज्ञानमुत्पद्यते इति नियमः। तस्यां सात्त्विकवृत्तावानन्दो भाति। परन्तु सा ज्ञानरूपा वृत्तिर्बहिर्मुखा। तस्याः पृष्ठभागस्थितान्तःकरणोपहितचैतन्यस्वरूपानन्दो यस्तस्य ग्रहणं तया वृत्त्या न स्यात्। तस्मात्तस्यां वृत्तौ विषयोपहितचैतन्यस्वरूपानन्दो भाति। तच्च विषयोपहितचैतन्यमात्मनो न भिन्नम्। तस्मादानन्द एव विषये भातीति कथ्यते। तस्या ज्ञानरूपवृत्तेरुत्पत्तौ विषयेण सह नेत्रादीनां संबन्धो हेतुः।

(२) अथवा विषयज्ञानरूपबहिर्मुखवृत्तेरन्या *१ काचनान्तर्मुखा वृत्तिरुत्पद्यते। तस्यामन्तःकरणोपहितचैतन्यरूपानन्द एव भाति। अयमेवोत्तमसिद्धान्तः। तादृशान्तर्मुखवृत्तेरुत्पत्ताविच्छादीनामभाव एव कारणम्। इच्छादिरहितस्यैकान्ते स्थितस्योदासीनपुरुषस्य बहिर्मुखज्ञानरूपा कापि वृत्तिर्नोत्पते। आनन्दमानं तु तस्य भवति। तस्मादिच्छादीनामभावरूपनिमित्तेनोत्पन्नान्तर्मुखा वृत्तिरानन्दं गृह्णातीति सिद्ध्यति। तस्माद्वाञ्छितपदार्थलाभानन्तरमिच्छादीनां विरहे सति विषयज्ञानानन्तरमन्तर्मुखा वृत्तिरुत्पद्यते। तयान्तःकरणोपहितानन्दो गृह्यते।

तदिदं स्वरूपानन्दग्रहणं विषयज्ञानं चात्यन्तमव्यवहिततयोत्पद्यते। अत एव ‘अहं *१ विषये आनन्दमन्वभवम्’ इति भ्रान्तिः पुरुषस्योपजायते। प्रथमपक्षापेक्षया अयं पक्ष *२ उत्तमः। विषयज्ञानरूपया वृत्त्या अन्तःकरणोपहितानन्दस्य प्रकाशो न युज्यते। विषयज्ञानरूपवृत्त्या विषयोपहितानन्दस्य भानं यदि स्यात्, तदा मार्गस्थितवृक्षादीनां ज्ञानरूपाया वृत्तेरपि सात्त्विकत्वात् तया वृत्त्यापि वृक्षोपहितचैतन्यस्वरूपानन्दस्य भानं भवेत्। तथैव सर्वैरपि ज्ञानैर्ज्ञेयोपहितचैतन्यस्वरूपानन्दस्य भानमापद्ये। तस्मादनात्मवस्तूनां ज्ञानरूपया बहिर्मुखवृत्त्या ज्ञेयोपहितचैतन्यस्वरूपस्यानन्दस्य ग्रहणं न भवति।

इत्थं विषयसंबन्धादात्मस्वरूपानन्दस्य भानं भवति। आत्मा आनन्दरूपो यदि न स्यात् तदा विषयसंबन्धादानन्दस्य भानं नोपपद्येत। तस्मादात्मा आनन्दरूपोऽस्ति।