*१. कश्चन नैयायिकैकदेशी त्वचा सह मनसः संयोगं ज्ञानस्य हेतुमाह। तन्न युक्तम् (१) यथा ‘मनसा सहात्मनः संयोगो ज्ञानहेतुः’ इत्यत्र न किमपि प्रमाणमस्ति। तथा ‘त्वचा सह संयोगो ज्ञानहेतुः’ इत्यत्रापि श्रुत्यादिरूपं किञ्चिदपि प्रमाणं नास्ति।

(२) प्रमाणासिद्धस्वकपोलकल्पितवस्त्वभ्युपगमे –

मृगतृष्णाम्भसि स्नातः खपुष्पकृतशेखरः।
एष वन्ध्यासुतो याति शशशृङ्गधनुर्धरः॥

इत्यादिवाक्यार्थोऽप्यङ्गीकार्यो भवेत्। तस्मात्त्वचा सह मनसः संयोगो न ज्ञानहेतुः।

(३) सुषुप्तौ त्वचा मनसः संयोगाभावेऽपि प्रज्ञावतां बुद्ध्याद्यगम्यं सुखाज्ञानयोः सामान्यज्ञानं भवति। तन्न स्यात् त्वङ्मनसोः संयोगस्य ज्ञानहेतुत्वाभ्युपगमे। तस्मात् त्वङ्मनसोः संयोगो न ज्ञानकारणम्। किन्तु ‘आत्मनः स्वरूपमेव ज्ञानम्’ इति श्रुतिसिद्धोऽर्थोऽङ्गीकर्तुमुचितः।

*२. न्यायमते ‘आत्मा विभुर्जडश्च’ इत्यङ्गीकृतम्। तदेत्छ्रुतिविरुद्धम्। “अत्रायं पुरुषः स्वयं ज्योतिर्भवति” (बृ. ४.३.९.१४), “योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः” (बृ. ४.३.७), “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” (तै. ब्र. १), “प्रज्ञानं ब्रह्म” (ऐ. ३.१) इत्याद्यनेकश्रुतिवाक्यैर्व्यापकस्यात्मनश्चेतनस्वरूपत्वं श्रूयते। युक्तयोऽप्यन्ते मूले (३६९-३७२) आवर्तेषु वर्णयिष्यन्ते। अतः ‘आत्मा स्वरूपतो जडः’ इति नैयायिकोक्तिरसङ्गता।