साङ्ख्या हि आत्मा अकर्ता भोक्ता च इत्यङ्गीकुर्वन्तोऽप्यात्मनो नानात्वमभ्युपगच्छन्ति। तच्चात्यन्तविरुद्धम्।

तथा हि, साङ्ख्यानां सिद्धान्तस्त्वेवम् (१) सत्त्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्था प्रधानमिति कथ्यते। तच्च प्रधानं प्रकृतिरेव भवति। न विकृतिः। विकृतिर्नाम कार्यम्, प्रकृतिर्नामोपादानकारणम्। तदिदं प्रधानं *१ महत्तत्त्वस्य उपादानकारणत्वात् प्रकृतिर्भवति। इदं च प्रधानमनादित्वाद्विकृतिर्न भवति।

(२-८) महत्तत्त्वम्, अहङ्कारः, पञ्चतन्मात्राश्चेति सप्त प्रकृतिविकृतयो भवन्ति। तत्र पूर्वपूर्वमुत्तरोत्तरस्य प्रकृतिः, उत्तरोत्तरं पूर्वपूर्वस्य विकृतिः। पञ्चतन्मात्राः पञ्चभूतानां प्रकृतयः। इत्थं सप्तैतानि तत्त्वानि प्रकृतिविकृतयो भवन्ति। (९-२४) पञ्चभूतानि दशेन्द्रियाणि मनश्चेति षोडश तत्त्वानि विकृतय एव न प्रकृतयः। (२५) पुरुषो न प्रकृतिर्नापि विकृतिः। यद्वस्तु यदा वस्त्वन्तरस्य कारणं भवति तदा तद्वस्तु प्रकृतिर्भवति, यदा कार्यं भवति तदा तद्वस्तु विकृतिर्भवति। पुरुषस्तु न कस्यचिदपि कारणं भवति। तस्मान्न प्रकृतिः; न कस्यचिदपि कार्यं भवति। तस्मान्न विकृतिः। अतोऽसङ्गः पुरुषः। इत्थं साङ्ख्यमते पञ्चविंशतितत्त्वानि भवन्ति। (१) तत्त्वमिति पदार्थस्य नाम। (२) साङ्ख्यमते *२ ईश्वरो नाङ्गीक्रियते। (३) स्वतन्त्रा प्रकृतिरेव जगतः कारणं भवति। (४) पुरुषस्य भोगमोक्षनिमित्तं प्रकृतिरेव प्रवर्तते। पुरुषो न प्रवर्तते। (५) प्रकृतेर्विषयरूपपरिणामात्पुरुषस्य भोगो भवति। (६) बुद्धिद्वारा विवेकरूपप्रकृतिपरिणामान्मोक्षः सिद्ध्यति। (७) यद्यपि पुरुषस्यासङ्गत्वात्तस्मिन् भोगमोक्षौ न संभवतः। तथापि ज्ञानसुखदुःखरागद्वेषादयो बुद्धेः परिणामा भवन्ति। तस्या बुद्धेरात्मना सहाविवेकोऽस्ति, विवेकस्तु नास्ति। तस्मादात्मन्यारोपितौ बन्धमोक्षौ संभवतः। (८) अविवेकसिद्धो य आत्मनि भोगस्तेनैव साङ्ख्यमते आत्मा भोक्तेति कथ्यते। (९) परमार्थत आत्मा न भोक्ता। बुद्धिरेव भोकी। (१०) बुद्धिस्त्वात्मनो भिन्ना। (११) ईदृशज्ञानस्यैव विवेक इति संज्ञा। (१२) ईदृशज्ञानाभाव एवाविवेक इत्युच्यते। इत्थं च (१३) साङ्ख्यमते आत्मा असङ्गोऽस्ति। (१४) सुखादयो बुद्धेः परिणामत्वात् बुद्धेरेव धर्माः। (१५) आत्मा नाना च।

अत्रैवं सिद्धान्तः – तदेतत्साङ्ख्यमतमत्यन्तविरुद्धम्। सुखदुःखादीनामात्मधर्मत्वे तेषां प्रतिशरीरं भेदादात्मनो भेदः सिद्ध्येत्। तच्च सुखदुःखादिकं नात्मनो धर्मः, किन्तु बुद्धेरेव धर्मः। तस्मात् सुखदुःखादिभेदाद्बुद्धिभेद एव सिद्ध्येत्। न त्वात्मनो भेदः सिद्ध्येत्।

यथैकस्मिन् व्यापके आकाशे नानोपाधीनां धर्मा उपाध्याकाशयोरविवेकात्प्रतीयन्ते। तथैवैकस्मिन् व्यापके आत्मनि नानाबुद्धीनां धर्मा बुद्ध्यात्मनोरविवेकात्प्रतीयन्त इत्यभ्युपगम एव साङ्ख्यमतेऽप्युचितः। आत्मानमसङ्गत्वेनाभ्युपगम्य तस्य नानात्वाङ्गीकारो निष्फल एव।

किञ्च केचनात्मनो मुक्ताः केचन बद्धाश्च भवन्ति। इत्थं बन्धमोक्षयोर्भेदादात्मभेदः सिद्ध्यतीत्यप्यसङ्गतमेव। यदि बन्धमोक्षावात्मन्यङ्गीक्रियेते तदा बन्धमोक्षभेदादात्मनो भेदः सिद्ध्येत्। तौ च बन्धमोक्षौ सायमतेऽसङ्गे आत्मनि नाङ्गीक्रियेते। किन्तु बुद्ध्यविवेकाद्बन्धः, बुद्धिविवेकाद्वन्धान्मोक्षश्चाङ्गीक्रियेते तन्मते। यद्वस्तु अविवेकादुत्पद्यते विवेकाच्च नश्यति तद्वस्तु रज्जुसर्पवन्मिथ्या। आत्मनि बुद्ध्यविवेकाद्बन्धो भवति। विवेकाच्च सबन्धो निवर्तते। अतश्चात्मनि बन्धो मिथ्या। यथा बन्धो मिथ्या तथा आत्मनि मोक्षोऽपि मिथ्यैव। यत्र बन्धः सत्यस्तत्र मोक्षोऽपि सत्यो भवेत्। आत्मनि बन्धस्य मिथ्यात्वान्मोक्षोऽपि मिथ्यैव।

इत्थं मिथ्याबन्धमोक्षौ आकाशवदेकस्मिन्नात्मनि युज्येते। तस्मात् बन्धमोक्षभेदादात्मभेदो न सिद्ध्यति। तस्मात् साङ्ख्याभिमतात्मभेदो *१ न युक्तः।