ननु मधुसूदनसरस्वतीस्वामिभिर्देशकालौ साक्षादविद्याकार्यत्वेनोक्तौ। आदौ मायाविशिष्टपरमात्मनः साकाशात् मायापरिणामभूतदेशकालौ जायेते। तत आकाशादय उत्पद्यन्ते। योग्यदेशकालरूपसामग्रीसत्त्वात्तत्सकाशादाकाशादिप्रपञ्चोत्पत्तिः संभवतीति चेत्।

तन्न। मधुसूदनसरस्वतीस्वामिनां देशकालौ प्रथममुत्पद्येते पश्चादाकाशादिकमिति नाभिप्रायः। अतीतकालस्थितं वस्तु प्रथममिति पूर्वमिति चोच्यते। भविष्यत्कालस्थितिकं वस्तु उत्तरमिति पश्चादिति चोच्यते। आकाशाद्युत्पत्तेः प्रथमं देशकालावुत्पन्नावित्यभ्युपगमे आकाशाद्युत्पत्तिकालात् यः पूर्वः कालस्तादृशकालोपहितः परमात्मा देशकालाद्यधिष्ठानमिति सिद्ध्यति। ततश्च देशकालाद्युत्पत्तिं प्रति पूर्वकालस्यापेक्षा भवति। कालस्योत्पत्तिमन्तरा च पूर्वकालो न प्रसिद्ध्यति। तस्मादाकाशादेः पूर्वकाले देशकालौ स्त इत्यङ्गीकारो न सङ्गच्छते।

किन्तु मधुसूदनस्वामिनामयमाशयः यथा भूतभौतिकप्रपञ्चः प्रतीयते तथा देशकालावपि प्रतीयेते। आत्मभिन्नं किञ्चिदपि न नित्यम्। तस्माद्देशकालावपि न नित्यौ। असन् पदार्थो न प्रतीयते। तस्मादाकाशादिवद्देशकालावप्युत्पद्येते। तौ च देशकालौ मायापरिणामौ चैतन्यविवर्तौ च। यो विवर्तः स न कस्यचिदपि कारणम्। तस्मादाकाशादिप्रपञ्चोत्पत्तौ देशकालयोः कारणता न *१ सङ्गच्छते।

अपि च कारणं पूर्वभावि। कार्यं पश्चाद्भावीति स्थिते, आकाशाद्युत्पत्तेः पूर्वं देशकालोत्पत्तिर्न संभवतीति प्रतिपादितत्वात् सर्वथा देशकालावाकाशादिप्रपञ्चकारणं न भवत इति सिद्धम्। किन्तु स्वप्ने यथा युगपदेव पितापुत्रयोरुत्पत्तिर्युगपदुत्पद्यमानयोस्तयोः कार्यकारणत्वप्रतीतिश्च भवति। तथा जाग्रत्यपि मायाविशिष्टपरमात्मनः सकाशात् देशकालादिसहिताकाशादिप्रपञ्चोत्पत्तिः तत्र च देशकालादेः कारणत्वप्रतीतिः, प्रपञ्चस्य कार्यत्वप्रतीतिश्च भवति। यस्या मायायाः सकाशात् देशकालसहितप्रपञ्चोत्पत्तिर्भवति तयैव मायया देशकालयोः कारणत्वं प्रपञ्चस्य कार्यत्वं च प्रतीयते।

किञ्च किञ्चिद्वस्तु क्वचिद्देशविशेषे क्वचित्कालविशेषे च जायते। देशान्तरे कालान्तरे वा न जायते। तथा प्रलयकाले सकलः प्रपञ्चो नोत्पद्यते। सृष्टिकाले उत्पद्यते च। तस्मादपि देशकालयोः कारणत्वं प्रतीयते। वस्तुतस्तु न देशकालादिकमाकाशादिप्रपञ्चस्य कारणम्।