*१. ज्ञानं त्रिविधम् भ्रमज्ञानम्, स्मृतिज्ञानम्, प्रमाज्ञानं चेति। तत्र भ्रान्तिज्ञानं केवलं कल्पितवस्त्वधीनम्। स्मृतिज्ञानं स्वविषयसदृशवस्तुदर्शनेन वा तत्संबन्धिवस्तुदर्शनेन वोदिता या पूर्वानुभूतवस्तुविषयकमनोवृत्तिस्तदधीनम्। प्रमाज्ञानं त्वन्तर्गतसुखादिविषयकज्ञानं न्यायमते वाचस्पतिमते च मनोरूपप्रमाणस्य सुखादिरूपप्रमेयस्य चाधीनम्। सिद्धान्ते तु मनसः प्रमाणत्वानभ्युपगमेन सुखादिज्ञानं केवलप्रमेयाधीनम्। बाह्यप्रमाज्ञानं तु इन्द्रियानुमानादिरूपप्रमाणस्य प्रमेयरूपवस्तुनश्च संबन्धाधीनम्।

शब्दप्रमाणजन्यब्रह्मज्ञानरूपा शाब्दीमा तु महावाक्यरूपशब्दप्रमाणस्य प्रत्यगभिन्नब्रह्मरूपप्रमेयस्य च यो लक्षणावृत्तिरूपपरम्परासंबन्धस्तज्ज्ञानाधीना। इतरलौकिकपदार्थविषयकशाब्दी प्रमा तु क्वचित् शक्तिवृत्तिरूपसंबन्धज्ञानाधीना। क्वचिल्लक्षणावृत्तिरूपसंबन्धज्ञानाधीना।

इत्थं च किञ्चिज्ज्ञानं ज्ञेयवस्तुमात्राधीनम्। किञ्चिज्ज्ञानं प्रमाणप्रमेयसंबन्धाधीनम्। अथवा तत्संबन्धज्ञानाधीनम्। भ्रमप्रमासाधारण्येन ज्ञानस्य विषयो प्रमेय इत्युच्यते। तत्र ज्ञेयत्वमप्यस्ति। इत्थं सर्वमपि ज्ञानं वस्त्वधीनमेव। ‘इदं वस्तु ‘ इह ‘ज्ञानम्’ ] इति शब्देन ईश्वरसृष्टेन वा मनोमयेन वा (परोक्षज्ञानविषयेण वा) भ्रमसिद्धेन वा वस्तुना प्रमाणद्वारा साक्षाद्वा वृत्तेः संबन्धो गृह्यते। तस्माज्ज्ञानं न विध्याद्यधीनम्। ध्यानरूपमुपासनं तु न वस्त्वधीनम्। किन्तु कर्त्रधीनम्। ध्यानमपि मनोवृत्त्यात्मकमेव तथापि पुरुषस्येच्छाद्यधीनं तद्भवति। न वस्त्वधीनम्। तस्माच्यानं मानसत्वेऽपि न ज्ञानम्। किन्तु क्रियैव।

ब्रह्मसाक्षात्काररूपज्ञाने प्रत्यगभिन्नं ब्रह्म प्रमेयं वेदान्तमहावाक्यं प्रमाणम् गुरुमुखाद्वेदान्तश्रवणं कुर्वतो वेदान्तमहावाक्याद्ब्रह्मात्मसाक्षात्कारो जायते। महावाक्यरूपप्रमाणमन्तरा केवलेच्छादिना नात्मसाक्षात्कारो भवति। उपासनं त्वैश्वर्यं विधिमपेक्षते। शास्त्रविधिमनुसृत्य क्रियमाणमेवोपासनं फलाय कल्पते। विधिमन्तरा स्वेच्छया स्वसङ्कल्पानुसारेण यत्किञ्चिदर्थध्यानं नेष्टफलाय प्रभवति।

*१. यस्य बुद्धिः शास्त्रोक्ते परोक्षे ध्येये न सहसा स्थिरीभवति, स पुरुषप्रेरकेण शास्त्रविधिना बोधिते परोक्षध्येयप्रतिनिधिभूते प्रत्यक्षे सालग्रामादौ अन्यस्मिन् वा ध्येयविष्णुबुद्धिकरणरूपम् अन्यबुद्धिकरणरूपं वा प्रतीकध्यानं कुर्यात्। ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति निर्गुणोपासनं त्वहङ्ग्रहध्यानं ध्येयस्वरूपानुसारित्वात्तस्य

*२. यद्यप्यत्र ध्यानविषयीभूतं ब्रह्म न परमार्थरूपम्, किन्तु मनः कल्पितमेव। तस्मात्तद्विषयकचित्तवृत्तिप्रवाहरूपध्यानमपि भ्रान्तिज्ञानमेव न यथार्थज्ञानम्। तथापि मणिप्रभायां मणिबुद्धिरूपसंवादिभ्रान्त्या धावतः पुंसो मणिज्ञानद्वारा मणिलाभवत् प्रकृताहङ्ग्रहध्यानेन ब्रह्मज्ञानलाभेन मोक्षः सिच्यत्येव।