*१. सकलमिदं जगत् यस्मात् प्रकर्षेण क्रियते तादृशं सृष्ट्युपादानभूथं वस्तु ‘प्रकृतिः’ इत्युच्यते। अथवा ‘प्र’ इति सत्त्वगुणः, ‘कृ’ इति रजोगुणः, ‘ति’ इति सत्त्वरजःसहिततमोगुण उच्यते। तथा च तमोगुणप्रधाना प्रकृतिरिति सिद्ध्यति।

*१. ननु यदि ब्रह्मणः शक्तिर्ब्रह्मणो भिन्ना तदा अद्वैतश्रुतिविरोधः। यद्यभिन्ना तदा तस्या ब्रह्मस्वरूपत्वादेव ‘ब्रह्मणः शक्ति’ इति पृथक्तया व्यवहारानुपपत्तिः। तस्माद्ब्रह्मणः शक्तेश्च भेदाभेदौ वाच्यौ। तथात्वे च तमःप्रकाशयोरिव विरुद्धस्वभावयोर्भेदाभेदयोः सामानाधिकरण्यानुपपत्तिरिति चेन्न। रज्वा सह सर्पस्येव ब्रह्मणा सह शक्तेः कल्पितभेदो वास्तवाभेदश्चेत्यनिर्वचनीयतादात्म्यसंबन्धोऽभ्युपेयते। ततश्च शक्तेः स्वाश्रयेण सह वास्तवभेदाभावात् केनापि प्रमाणेन तस्याः स्वाश्रयाद्भिन्नतया प्रतीत्यभावाच्च प्रलयकाले मायायाः सत्त्वेऽपि न तया ब्रह्मणः सद्वितीयत्वम्। सृष्टिकालेऽपि मायाकार्यद्वैतप्रपञ्चे प्रतीयमानेऽपि न तेन प्रपञ्चेन ब्रह्मणः सद्वितीयत्वम्। रज्जौ कल्पितसर्पादेर्यथा परमार्थतो रज्जुस्वरूपत्वमेव तथा ब्रह्मणि कल्पितप्रपञ्चस्यापि परमार्थतो ब्रह्मस्वरूपत्वेन तदतिरेकेण प्रपञ्चस्याभावात्। तस्माद्ब्रह्म सदाद्वितीयमेव।

*२. अत्रादिशब्देन वर्तमानो भूतो भावी चेति त्रिविधः प्रतिबन्धो ग्राह्यः। (२.१) तत्रेष्टवस्तुषु ‘अहं’, ‘मम’ इति दृढतरवासनारूपा विषयासक्तिः, (२.२) परोक्तार्थग्रहणसामर्थ्याभावरूपबुद्धिमान्द्यम्, आचार्याद्याप्तोक्तार्थे विश्वासाभावादन्यथाकल्पनरूपः कुतर्कः, देहादिष्वात्मबुद्धिरूपो विपर्ययाख्यदुराग्रह इत्येतच्चतुष्टयं वर्तमानप्रतिबन्धः। धनपुत्रकलत्रादीष्टवस्तुनाशानन्तरमपि तदनुचिन्तनं भूतप्रतिबन्धः। ब्रह्मलोकादिप्राप्तीच्छा भाविजन्महेतुभूतप्रारब्धकर्मशेषो वा भाविप्रतिबन्धः। एतेषां ज्ञानोत्पत्तिप्रतिबन्धकानां निरूपणं पञ्चदश्यां ध्यानदीपे ३८-५३ श्लोकेषु द्रष्टव्यम्।