*१. कार्योत्पत्तिस्थितिलयकारणत्वमुपादानकारणस्य लक्षणम्।

जगदुत्पत्तिविषये आरम्भपरिणामविवर्तवादानां मध्ये विवर्तवाद एव श्रेयानिति विचारतः सिद्ध्यति। तथा हि –

(१) सावयवैरनेकैः कारणद्रव्यैः संयोगसचिवैरेकमवयवि कार्यमुत्पद्यत इत्यारम्भवादः। यथा अनेकैस्तन्तुभिः संयोगसचिवैरेकं पटरूपकार्यमुत्पद्यत इत्यारम्भवादः अत्र मते कार्यकारणयोरत्यन्तभेदोऽभ्युपगम्यते। जगदुत्पत्तिविषये आरम्भवादो न संभवति। अद्वितीयब्रह्मणोऽपरिच्छिन्नत्वेन निरवयवत्वान्न ततः सावयवं जगत्पृथग्जायेत।

(२) परिणामवादोऽपि न प्रपञ्चोत्पत्तिविषये युज्यते। कारणवस्तुनः प्राक्सिद्धकारणावस्थापरित्यागपूर्वकावस्थान्तरप्राप्तिः परिणामः ‘ यथा मृत्परिणामो घट इति प्रधानपरिणामो जगदिति च साङ्ख्या वदन्ति। ब्रह्मपरिणामो जगदिति केचनोपासका मन्यन्ते। तदुभयं सूत्रभाष्यकारादिभिः खण्डितम्। चैतन्यस्याकाशादपि सूक्ष्मत्वेन निरवयवत्वादेवोपासकमतमत्यन्तमसङ्गतमेव। इत्थं परिणामवादोऽपि न युज्यतेऽत्र।

(३) विवर्तवादे तु पूर्वोक्तदोषलेशोऽपि न संभवति। कारणवस्तुनो नित्यसिद्धस्वस्वरूपापरित्यागेनैवान्यथा भानमात्रं विवर्त इति श्रुतियुक्त्यनुभवसिद्धम्। यथा शुक्त्यादौ रजतावभासः। अयमेव पक्षो वेदान्ताभिमतः। अत्र जगद्विवर्तोपादानरूपाधिष्ठानं मायोपहितचैतन्यमेव। न मायाविशिष्टम्। अविवेकिनस्तथा कथयन्ति। परिणाम्युपादानं माया, विवर्तोपादानमुपहितचैतन्यमिति विवेके सिद्धेऽपि तदुभयं मायाविशिष्टचैतन्यमिति वदन्ति विवेचनाकुशलाः।

*२. कार्योत्पत्तिमात्रकारणत्वं निमित्तकारणस्य लक्षणम्। तच्च निमित्तकारणमनेकविधम्।