बाह्यघटादिभिः सहान्तःकरणवृत्तेः संबन्धो नेत्रादीन्द्रियद्वारा जायत इति घटादयो न साक्षिभास्याः। अन्तःकरणवृत्तिर्यदा *१ ब्रह्माकारा भवति तदा सा वृत्तिर्न बहिर्गच्छति, किन्तु शरीरस्यान्तरेव वर्तते। तया वृत्त्या सह ब्रह्मणः संबन्धोऽस्ति। तस्माद्ब्रह्मज्ञानमपि सुखदुःखादिज्ञानमिव प्रत्यक्षरूपं भवति। परन्तु सुखाकारदुःखाकारवृत्तिषु बाह्यसाधनापेक्षा नास्ति। तस्मात् सुखदुःखादयः साक्षिभास्याः। ब्रह्माकारान्तः करणवृत्तौ तु गुरुमुखाच्छ्रुतवेदान्तवाक्यस्य श्रोत्रेन्द्रियसंबन्धरूपबाह्यसाधनमपेक्ष्यतेे। तस्माद्ब्रह्म न *२ साक्षिभास्यम्। इत्थं यत्र विषयेण सह वृत्तिः सम्बद्धा भवति तत्र प्रत्यक्षज्ञानं भवति। ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति वृत्तेः विषयेण ब्रह्मणा सह सम्बद्धत्वात् ब्रह्मज्ञानं प्रत्यक्षं भवितुमर्हति।

यत्र धूमदर्शनेन वह्निज्ञानं जायते तत्र धूमज्ञानं प्रत्यक्षम्, वह्निज्ञानं तु न प्रत्यक्षम्। चक्षुर्द्वारा निर्गतान्तः करणवृत्तेर्धूमेन सह संबन्धोऽस्ति; अतो धूमज्ञानं प्रत्यक्षम् इत्युच्यते। लिङ्गज्ञानरूपानुमानप्रमाणजन्यान्तःकरणवृत्तिः शरीरस्यान्तरेव वह्न्याकारं भजते। न हि वृत्तेर्वह्निना सह संबन्धोऽस्ति; तस्माद्वह्निज्ञानं न प्रत्यक्षम्।

इत्थं यत्र वृत्त्या सह विषयस्य संबन्धो भवति तत्र प्रत्यक्षज्ञानं भवति। यत्र वृत्त्या सह विषयस्य संबन्धो न भवति तत्र परोक्षज्ञानं भवति। यत्र विषयो देशान्तरस्थो नष्टो भावी वा, तत्रानुमानेन शब्देन वा विषयाकारा वृत्तिः शरीरस्यान्तरेव भवति, तदोत्पद्यमानं ज्ञानं परोक्षम् इत्युच्यते।

इन्द्रियजन्यज्ञानमेव प्रत्यक्षमिति न नियमः। सुखदुःखादिज्ञानमिन्द्रियजन्यमपि प्रत्यक्षमेव भवति। दशमपुरुषज्ञानं शब्दजन्यमपि प्रत्यक्षमेव भवति। अनेन न्यायेन श्रीसद्गुरुमुखाच्छ्रुतमहावाक्यरूपवेदशब्दजन्यब्रह्मज्ञानमपि प्रत्यक्षमेव भवति।

श्रीसद्गुरोरेवंविधमुपदेशं श्रुत्वा बुद्धिमानुत्तमाधिकारी *१ तत्त्वदृष्टिः स्वात्मानं ब्रह्मरूपेण विदित्वा भेदभ्रमं विजहौ। ‘अहं ब्रह्मास्मि’ इति वृत्तौ निरावरणं ब्रह्म भाति। तत्त्वदृष्टिरेवमुवाच।

निरावरणनिर्भासमहं ब्रह्मेति बुद्धवान्।
श्रीसद्गुरोः प्रसादेन ह्यखण्डाकारवृत्तितः॥

॥इति श्रीवासुदेवब्रह्मेन्द्रसरस्वतीविरचिते संस्कृतविचारसागरे उत्तमाधिकारिण उपदेशनिरूपणं नाम चतुर्थस्तरङ्गः॥