*१. ईश्वरस्वरूपं तु बहुधानेकैर्वर्ण्यते। तथा हि –

(१) योगमतानुसारिण स्त्वेवमाहुः चैतन्यसमीपस्थप्रकृतिप्रेरको जीवविलक्षणः पुरुष ईश्वरः। स चेश्वरः । क्लेशकर्मतत्फलादिभिरसंस्पृष्टो जीववदसङ्गश्चिन्मात्रः। जीवस्यापि क्लेशाद्यभावेष्वविवेकवशात् तत्सत्त्वं प्रतीयते। अयमेव जीवेश्वरयोर्भेदहेतुः।

(२) न्यायमतानुसारिणस्तु असङ्गस्येश्वरस्य नियामकत्वासंभवात् योगमतमाक्षिप्य, ईश्वरस्य ज्ञानेच्छाप्रयत्नादिगुणा नित्याः; अतो जीवाद्विलक्षणो भिन्नश्वेश्वर इत्याहुः।

(३) हिरण्यगर्भोपासकास्तु श्वज्ञानाद नित्यत्वे “सोऽकामयत” (तै. ब्र. ६) इत्यादिश्रुतिवाक्यानां सृष्ट्यारम्भसमये ईश्वरज्ञानादीनामुत्पत्तिप्रतिपादकानां विरोधः स्यात्; सदा सृष्टिप्रसङ्गश्च स्यात्। अतोऽसङ्गतं न्यायमतम्। हिरण्यगर्भ एवेश्वरः। अस्य लिङ्गशरीरसत्त्वेऽप्यविद्याकामकर्माद्यभावात् जीवविलक्षणः स इत्याचक्षते।

(४) विराडुपासकास्तु विना स्थूलदेहं लिङ्गदेहमात्रस्य कुत्राप्यननुभूतत्वाद्विराद्दुरुष एवेश्वर इत्याहुः।

(५) प्रजापत्युपासकास्तु प्रजाकामाः सन्तः पाणिपादादियुक्तप्राकृतशरीरवत ईश्वरत्वे क्रिम्यादेरपीश्वरत्वप्रसङ्गात् हिरण्यगर्भोपासकमतमसङ्गतम्, डुपासकमतमप्यसङ्गतम्। किन्तु चतुर्मुखो ब्रह्मैवेश्वर इति प्राहुः।

(६) वैष्णवास्तु विष्णुरेवेश्वर इति कथयन्ति। विष्णोर्नाभिकमलोत्पन्नत्वाच्चतुर्मुखस्य था विराब्रह्मणस्तत्कारणीभूतो

(७) शैवास्तु शिवस्य पदान्वेषणेऽशक्तत्वाद्विष्णोः, शिव एवेश्वर इति वदन्ति।

(८) गणपत्युपासकास्तु त्रिपुरासुरजयार्थमीश्वरेणाप्युपासितो गणपतिरेवेश्वर इति मन्यन्ते।

(९) भैरवमैरालाद्युपासकास्तु मारणोच्चाटनवशीकरणस्तम्भनादिसिद्धिहेतुभूतभैरवादिमन्त्रान् तत्तत्स्तोत्राणि, तद्धवनतर्पणपुरश्चरणादिप्रतिपादकतन्त्रग्रन्थांश्च प्रमाणीकृत्य भैरवादिदेवता ईश्वरत्वेन वर्णयन्ति।

इत्थमनन्तमतानि स्वस्वमतिविलसितानि परस्परविलक्षणान्यन्योन्यविरुद्धानि चोपलभ्यन्ते। सकलमताविरोधेनैतद्ग्रन्थोक्तेश्वरस्वरूपमेव श्रुत्यभिप्रेतम्।

तथा चोक्तं पञ्चदश्याम् –

एवमन्ये स्वस्वपक्षाभिमानेनान्यथान्यथा।
मन्त्रार्थवादकल्पादीनाश्रित्य प्रतिपेदिरे॥ चित्रदीपे १२०॥

अन्तर्यामिणमारभ्य स्थावरान्तेशवादिनः।
सन्त्यश्वत्थार्कवंशादेः कुलदैवतदर्शनात्॥ १२१॥

तत्त्वनिश्चयकामेन न्यायागमविचारिणाम्।
एकैव प्रतिपत्तिः स्यात् साप्यत्र स्फुटमुच्यते॥ १२२॥

*२. मायास्थबुद्धिवासनायां प्रतिफलितचैतन्यप्रतिबिम्ब ईश्वर इति विद्यारण्यकृतपञ्चदश्यामभिहितम्। ईश्वरो मेघाकाशकल्प इत्यत्र मेघसदृशी माया, मेघस्थजलसमाना बुद्धिवासनाः; तज्जलस्थाकाशप्रतिबिम्बसमाश्चिदाभासाः। बुद्धिवासनाप्रतिफलितप्रतिबिम्बसम ईश्वर इति कथने न कोऽपि दोषः प्रसज्यते। मायारूपाज्ञानस्यैवेश्वरत्वापादकोपाधित्वेऽपि बुद्धिगतवासना अज्ञाने अन्तर्गता भवन्ति। सर्वज्ञत्वस्य तु कारणमज्ञानगतसत्त्वगुण एव। अयञ्च सत्त्वगुणो ज्ञानरूपसकलबुद्धीनामुपादानकारणं भवति। तस्मात् सुषुप्तौ सकलबुद्धयः स्वोपादानांशे विलीयोपादानात्मनैव वर्तन्ते। उपादानरूपेणावस्थितिरेव सूक्ष्मसंस्कार इत्युच्यते। अयमेव संस्कारो वासनेत्यपि कथ्यते। इत्थमज्ञानगतसत्त्वांशात् पृथग्वासना । नाम न काचनास्ति। तस्माद्बुद्धिवासनाशब्देनाज्ञानस्य सत्त्वांश एव ग्राह्यः।

*१. सत्तास्फूर्तिप्रदत्वम् = स्थितिभानप्रदत्वम्।