तत्राख्यातिवादिनोऽयमाशयः – असत्ख्यातिमतरीत्या यद्यसदपि प्रतीयेत तर्हि वन्ध्यापुत्रशशशृङ्गादयोऽपि प्रतीयेरन्। तथा प्रतीत्यभावादसङ्गतमेवासत्ख्यातिमतम्।

यदि क्षणिकविज्ञानवादिमतरीत्या प्रतिक्षणमन्यथा भवन्ती बुद्धिः सर्पाद्याकारतां प्राप्नुयात्तदा क्षणादूर्ध्वं तस्य सर्पस्य प्रतीतिर्न स्यात्। परन्तु यावद्भ्रमकालं सर्पप्रतीतिरनुवर्तते। तस्मादात्मख्यातिमतमप्यनुपादेयमेव।

अन्यथाख्यातेः प्रथमः प्रकारः चिन्तामणिकारमतेन खण्डितः। चिन्तामणिकारप्रदर्शितान्यथाख्यातिप्रकारोऽप्यसङ्गत एव। ‘ज्ञेयाधीनं ज्ञानम्’ इति हि प्रसिद्धिः। अत्र तु ज्ञेया रज्जुः, ज्ञानं तु सर्पविषयकमिति सुतरां विरुद्धमुच्यते। तस्माच्चिन्तामणिकाराभिमतान्यथाख्यातेरादरानर्हत्वात्, अख्यातिरेव शरणमिति साङ्ख्याः प्राभाकराश्चाहुः।

अख्यातिमतम्

रज्जौ सर्पादिभ्रमदशायां नेत्रं स्ववृत्तिद्वारा रज्वा सह संयुज्य ‘अयम्’ इति रज्जोः सामान्यज्ञानं जनयति। तदा सर्पस्मरणं च जायते। ततः ‘अयं सर्पः’ इति ज्ञानं जायते। तत्र ग्रहणस्मरणात्मकज्ञानद्वयमस्ति। ‘अयम्” इति रज्जोः सामान्यांशप्रत्यक्षज्ञानम्। ‘सर्पः’ इति तु पूर्वानुभूतसर्पस्य स्मरणरूपमपरं ज्ञानम्। इत्थम् ‘अयं सर्पः’ इत्यत्र ज्ञानद्वयमस्ति। अत्र ‘अयम्’ इति रज्जोः सामान्यांशज्ञानस्य पूर्वानुभूतसर्पस्मरणरूपज्ञानस्य च परमार्थत्वेऽपि भयरूपप्रमातृदोषेण तिमिररूपप्रमाणदोषेण च मम ज्ञानद्वयमभूत् तत्रैकं रज्जुसामान्यांशप्रत्यक्षं सर्पस्मरणरूपज्ञानमपरमिति, विवेकः पुरुषस्य नोत्पद्यते। एतज्ज्ञानद्वयाविवेक एव भ्रम इति साङ्ख्याः प्राभाकराश्च वदन्ति। भ्रमोत्पत्तिस्थले च सर्वत्रैवमेव बोज्यमिति चाहुः।

एवं रज्ज्वादौ सर्पादिभ्रमोत्पत्तिविषये *१ मतचतुष्टयं पूर्वोक्तप्रकारेण श्रूयते। तत्र भवदभिमतमुत्तमं मतं यत्, तद्भवदुपदेशाद्विजिज्ञासे इति तत्त्वदृष्टिः पृच्छति।