हे शिष्य। यस्य बुद्धिरात्मस्वरूपं न जानाति तस्य विषयेच्छा जायते। भोगसाधनानां स्त्रीधनपुत्रादीनामत्र विषयशब्देन ग्रहणम्। विषयेच्छस्य पुंसो बुद्धिश्चञ्चला भवति। चञ्चलायां बुद्धावात्मस्वरूपानन्दप्रतिबिम्बो न भासते। अभिलषितविषयलाभे तु क्षणमात्रं बुद्धिः स्थिरीभवति। तदा बुद्धिवृत्तिरन्तर्मुखा भवति। तस्यामन्तर्मुखायां वृत्तावात्मस्वरूपानन्दः प्रतिफलति। तादृशात्मस्वरूपानन्दप्रतिबिम्बं *१ अनुभवितुः पुंसो ‘विषयेभ्यो ममानन्दोऽजायत’ इति *२ भ्रान्तिरुत्पद्यते वस्तुतस्तु नैवास्ति जडे विषये आनन्दलेशोऽपि।

किञ्च आनन्दोत्पत्तेर्विषयाधीनत्वे यत्किञ्चिद्विषयजन्यानन्दमनुभवतः पुंसो विषयान्तरे इच्छोत्पत्तिदशायामपि प्राचीनविषयानन्दोऽनुवर्तितुमर्हति; न तु तथास्त्यनुभवः। अस्मत्सिद्धान्ते तु विषयान्तरासक्त्या पुनरपि बुद्धिचाञ्चल्ये सति तस्यां चञ्चलबुद्धौ न स्वरूपानन्दप्रतिबिम्बो भातीति समाधानं ज्ञेयम्।

किञ्चान्यत्, यदि विषयादेवानन्दो नियमेन जायेत तदा प्रवासादागतपुत्रदर्शनजन्यानन्दः सदानुवर्तितुमर्हति ; न तु तथा भवति। तथा हि कस्यचित् प्रियतरः पुत्रश्चिरप्रवासी कालान्तरे प्रत्यागमत्। तद्दर्शनक्षणे जायमानः पितुरानन्दः चिरकालमविच्छिन्नतयानुवर्तितुमर्हति, आनन्दहेतोः पुत्रस्य सदा सन्निहितत्वात्। न तु तथानुभूयते। सिद्धान्ते तु पुत्रदर्शनादितत्तद्विषयजन्यानन्दस्य चिरमननुवृत्तिरेवमुपपद्यते तत्तद्विषयलाभक्षणे बुद्धिर्नि श्चलीभवति। तदा निश्चलायां बुद्धिवृत्तावात्मस्वरूपानन्दः प्रतिबिम्बितो भवति। स एवानन्दोऽनुभूयते। ततो विषयान्तरेच्छया पुनरपि बुद्धेश्चाञ्चल्ये सति तस्यां बुद्धौ स्वरूपानन्दप्रतिफलनस्य विच्छेदात, पुरत एव सत्यपि प्राचीनविषये, नानन्दानुवृत्तिः। तस्मान्न विषयेऽस्त्यानन्दः। किञ्च यदि नियमेन विषयाधीन एवानन्दो भवेत् तदा समाधौ *१ योगानन्दो न प्रकाशेत। तथा सुषुप्तावपि नानन्दभानं स्यात्। *२ सुषुप्तिसमाध्योर्दृश्यरूपविषयसंबन्धस्याभावात्। तस्मान्न विषये आनन्दलेशोऽप्यस्ति। किन्त्वात्मस्वरूपानन्द एव सर्वात्मना सर्वत्रावभासते। “रसो वै सः, रसँ ह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति” (तै. ब्र. ७) “एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति” (बृ. ४.३.३२) इत्यादिश्रुतेः।

हे शिष्य। निरतिशयानन्दस्वरूप एवात्मेति विषयसंबन्धाच्च स आनन्दोऽभिव्यज्यते इति जानीहि –

अदृश्यो दृश्यते राहुर्गृहीतेन यथेन्दुना।
तथानुभवमात्रात्मा दृश्येनात्मावलोक्यते॥ इति स्मृतेः।

अयमेव समीचीनः सिद्धान्तः। यद्यस्त्यत्र ते संशयो निर्व्यलीकमेव पृच्छ। पुनः सुस्फुटमेव त्वां बोधयेयमिति गुरुराह।