ॐ गुरुपरमात्मने नमः
- १४-३८ साधनचतुष्टयनिरूपणम्
- १५-३२ अधिकारिनिरूपणम्
आवर्तः २३ – विवेकादीनामन्तरङ्गसाधनत्वनिरूपणम्
विवेकादीनां ज्ञानाधिकारिणि संभवात्तान्यन्तरङ्गानीत्युच्यन्ते। अत्रचायं विशेषः– विवेकादीनां *१ श्रवणे उपयुक्तत्वात् श्रवणादीनां च ज्ञाने विनियुक्तत्वात् विवेकादीन्यपेक्ष्य श्रवणादीन्यन्तरङ्गसाधनानि। विवेकादीनि तु तदपेक्षया बहिरङ्गानि। यद्यपि सर्वत्र वेदान्तशास्त्रेषु ज्ञानं प्रति विवेकादीन्यन्तरङ्गसाधनत्वेनैवोक्तानि न बहिरङ्गसाधनत्वेन, तथापि विवेकादीनां हि ज्ञाने अन्तरङ्गसाधनीभूतश्रवणमेव प्रत्यक्षं फलम्। श्रवणादिवद्विवेकादीन्यपि जिज्ञासुना मुमुक्षुणाऽवश्यमादर्तव्यान्येव, न तु यज्ञादिवद्धातव्यानि। तस्मात् कारणात्, यज्ञाद्यपेक्षयाऽन्तरङ्गत्वाच्च तान्यन्तरङ्गसाधनानीत्युच्यन्ते।
Since viveka etc are present in the adhikārī for jñāna, they are called the antaraṅga sādhanas.
However – viveka etc are useful for śravaṇa, and not for jñāna. Thus, in relation to viveka etc, it is śravaṇa etc that are the antaraṅga sādhanas. In relation to them, viveka etc are bahiraṅga sādhanas. Even though the vedānta śāstra uniformly says that viveka etc are antaraṅga sādhanas for jñāna, it is śravaṇa etc alone that is the dr̥ṣṭa phala for viveka etc.
However, a jijñāsu continues to have hold viveka etc in high regard, just like śravaṇa etc. He does not leave them like yajña etc. Thus, since they are inner sādhanas in comparison to yajña etc, they are called antaraṅga sādhanas.
*१. वेदान्तश्रवणं हि दीर्घकालं नैरन्तर्येणादरेण चानुष्ठेयम्। विवेकादिसाधनचतुष्टयरहितस्य बहिर्मुखस्य निरन्तरायतया श्रवणं न सिद्ध्येत्। श्रवणमन्तरा मनननिदिध्यासने न स्याताम्। अतः श्रवणाद्यङ्गतया विवेकादिचतुष्टयमवश्यं संपाद्य विचारयेत्। लोके शास्त्रज्ञोऽपि विवेकमात्रयुक्तोप्यत्यन्तर्विषयासक्तः सन् काम्यकर्मसु प्रवर्तते। अतो द्वितीयसाधनेनेहामुत्रफलभोगवैराग्येणाप्यवश्यं भाव्यम्। प्रथमद्वितीयाभ्यां संपन्नोऽपि कश्चित् कोपादिना तप्यत इति तृतीयेनापि शमादिसाधनेन भाव्यम्। सत्स्वपि त्रिषु साधनेषु मुमुक्षाभावे श्रवणादौ न प्रवर्ततेति चतुर्थ्या अपि मुमुक्षया अवश्यं भाव्यम्। इति।
*१. One has to enegage in constant vedānta śravaṇa for a long time. Without viveka and sādhana catuṣṭaya, one who is engaged outwards cannot do śravaṇa continuously. Without śravaṇa, manana and nididhyāsa will not be present. Thus, as a part of śravaṇa, one must get viveka etc sādhana catuṣṭaya and do vicāra.
In this world, even the scholar who has viveka, has mental attachment to objects, and engages in kāmya karma. Thus, vairāgya too must be cultivated. Even with the first two, he suffers with anger etc. Thus, śama etc must be cultivated. Even with the first three, without mumukṣā, he does not engage in śravaṇa etc, and mumukṣā is also required.
