ॐ गुरुपरमात्मने नमः
- १४-३८ साधनचतुष्टयनिरूपणम्
- १५-३२ अधिकारिनिरूपणम्
आवर्तः २२ – अन्तरङ्गबहिरङ्गसाधनानि
विवेकादीनि पूर्वोक्तसाधनान्यष्टावप्यन्तरङ्ग*३साधनानि। यज्ञदानतपआदीनि *४बहिरङ्गसाधनानि। अनयोर्मुमुक्षुर्जिज्ञासौत्कट्येऽन्तरङ्गमव साधनमनुतिष्ठेत्।
The eight sādhanas previously mentioned, starting with viveka are the antaraṅga (inner) sādhanas. yajña, dāna, tapa etc are the bāhyaṅga (external) sādhanas. The mumukṣu who has great jijñāsā should perform only the antaraṅga sādhanas.
यस्य साधनस्य श्रवणादिकं तत्कार्यभूतमपरोक्षज्ञानं वा दृष्टं फलं, तत् अन्तरङ्गं इत्युच्यते। विवेकादिचतुष्टयं श्रवणे मुख्यसाधनम्; बहिर्विषयाभिमुखस्य विवेकाद्ययोगाच्छ्रवणाद्यसिद्धेः। एवं श्रवणमनननिदिध्यासनान्यपि ब्रह्मसाक्षात्कारे मुख्यसाधनानि, तदभावे तदभावात्। तत्त्वमोः पदार्थज्ञानमप्यखण्डमहावाक्यार्थाभेदज्ञाने कारणम्।
इत्थं विवेकादिचतुष्टयस्य श्रवणादौ, श्रवणादेश्चापरोक्षज्ञाने, तत्त्वंपदार्थज्ञानस्य महावाक्यार्थज्ञाने च क्रमेण कारणभावापत्तौ पूर्वोक्तान्यष्टावप्यन्तरङ्गसाधनानीत्युच्यन्ते। अतस्तानि साधनानि मुमुक्षुणा तीव्रतरश्रद्धया संपादनीयानि॥
The antaraṅga sādhanas are those that have śravaṇa etc. or their resulting aparokṣa jñāna as dr̥ṣṭa phala. Viveka etc are the main sādhanas for śravaṇa; since those who are attached to external viṣayas due to lack of viveka etc. do not engage in śravaṇa etc. Thus, śravaṇa, manana and nididhyāsana are the main sādhanas for brahma sākṣātkāra, as without them, the result does not take place. The knowledge of the tat and tvam padārthas are the means for the abheda mahāvākya jñāna.
Thus, viveka etc are the sādhana for śravana etc; śravaṇa etc are the sādhana for aparokṣajñāna; tat-tvam-padārtha-jñāna is the sādhana for mahāvākyārtha jñāna. Thus, since each is a means in sequence, these are called the antaraṅga sādhanas. They must be developed by the mumukṣu, with great śraddhā.
यस्य साधनस्य श्रवणं वा ज्ञानं वा दृष्टप्रयोजनं न भवति, किन्तु चित्तशुद्धिमात्रं फलं, तत् ज्ञानस्य बहिरङ्गसाधनम्। एवं यज्ञादिकर्माणि बहिरङ्गसाधनानीत्युच्यन्ते। यद्यपि तानि सकामस्यानुष्ठीयमानानि संसारहेतुत्वेन बन्धाय भवन्ति, न तु चित्तशुद्धये, तथापि ‘यथाक्रतु’श्रुत्या संयोगपृथक्त्वन्यायेन च निष्कामस्य चित्तशुद्धये भवन्ति।
तस्मान्निष्कामस्य मुमुक्षोः चित्तशुद्धिद्वारा ज्ञानोत्पत्तिहेतुत्वाद्यज्ञादीनि बहिरङ्गसाधनानीति, विवेकादीनि त्वन्तरङ्गसाधनानीति चोच्यन्ते। बहिरङ्गानि = विप्रकृष्टानि। अन्तरङ्गानि = सन्निकृष्टानि। यज्ञादिनिखिलकर्माणि तत्साधनवित्तदारपुत्रादीनि च निःशेषं यः सन्न्यस्यति स एव ज्ञाने उत्तमाधिकारी। ज्ञानाधिकारिणि यज्ञादीनामसंभवात्तानि बहिरङ्गानीत्युच्यन्ते॥
The bahiraṅga (external) sādhanas for jñāna do not have śravaṇa or jñāna as the dr̥ṣta phala, but only citta śuddhi. Thus yajña etc are called bahiraṅga sādhanas. Even though they are a cause for saṁsāra and bandha when performed by with kāma, and do not give citta śuddhi; even then, due to the ‘yathākratu’ śruti, and the ‘saṁyogapr̥thaktva’ nyāya, they give citta śuddhi when performed without kāma.
Thus, for a niṣkāma mumukṣu, yajña etc give rise to jñāna through citta śuddhi and are called the bahiraṅga sādhanas. viveka etc are the antaraṅga sādhanas. bahiraṅga is farther away, antarañga is closer. One who does complete sannyāsa of all karmas including yajñas as well as it’s means such as vitta, dāra, putra etc.; he alone is the uttama adhikārī. For an adhikārī of jñāna, it is not possible to perform yajña etc (i.e. without their means), and thus they are called the bahiraṅga sādhanas.
*३. धनुषि लक्ष्यवेधाय सन्धीकृतो वा, धनुषो मुक्तो वा, बाणो यथा तद्वेधने अन्तरङ्गसाधनं भवति, एवं ज्ञानोत्पत्तौ विवेकादयोऽष्टावप्यन्तरङ्गसाधनानि, सन्निपत्योपकारकत्वात्।
*४. यथा धनुः लक्ष्यवेधने बहिष्ठमेव सत् बाणसंधानद्वारोपकारकत्वाद्बहिरङ्गसाधनं, एवं नित्यनैमित्तिकयज्ञादीनि श्रौतस्मार्तकर्माणि सगुणोपासनादीनि च मलविक्षेपादिदोषनिराकरणेन चित्तशुद्धिमैकाग्र्यं चोत्पाद्य जिज्ञासोत्पत्तिद्वारा ज्ञाने आरादुपकारकत्वात् बहिरङ्गानि इत्युच्यन्ते।
“आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते॥” (भ.गी.6.3)
इत्यादिवचनैरन्तरङ्गसाधनसिद्ध्यनन्तरमेव बहिरङ्गसाधनानि परित्याज्यानि। अन्यथा विवेकादिसाधनसिद्धेः पूर्वमेव नित्यनैमित्तिकयज्ञादिकर्मपरित्यागे उभयभ्रष्टोऽधः पतेदेव। यथा अन्धकूपे पतितो दुर्बलतृणाद्यवष्टम्भमवलम्ब्य लम्बमानः स्वोद्धरणाय प्रहितदृढतररज्ज्ववलम्बनात् पूर्वमेव प्राक्तनावलम्बं परित्यजन्नधः पतेत्तद्वत्।
*३. To hit a target, the arrow whether nocked or released from the bow is the antaraṅga sādhāna. In the same way, for jñāna utpatti, viveka etc are the antaraṅga sādhanas.
*४. To hit a target, the bow remains outside. It is where the arrow gets nocked, and is the bahiraṅga sādhana. In the same way, nitya naimittika karmas, yajñas, ṣrauta and smārta karmas, saguṇa upāsana etc generate citta śuddhi and citta aikāgrya by removing the mala, vikṣepa etc doṣas.
According to the vacanas in the gītā etc, only once the antaraṅga sādhanas are present should the bahiraṅga sādhanas be left. Otherwise, if the nitya karmas, naimittika karmas, yajña etc are left even before accomplishing viveka, you fall down from both.
One who has falled into a deep well, and is hanging onto some weak grass, if he lets go of it before grabbing onto a stronger rope in order to lift himself, he indeed falls down.
