ॐ गुरुपरमात्मने नमः
- १४-३८ साधनचतुष्टयनिरूपणम्
- १४-३८ अधिकारिनिरूपणम्
आवर्तः १५ – अधिकारिलक्षणम्
अधिकारिलक्षणम् – निसर्गत एव सर्वेषामन्तःकरणे *२ मलविक्षेपावरणात्मकदोषत्रयमास्ते। निष्कामकर्मानुष्ठानेनान्तःकरणस्थमलरूपदोषनिवृत्तिः। उपासनया विक्षेपस्य। यस्य निष्कामकर्मोपासनाभ्यां मलविक्षेपयोर्निवृत्तावपि स्वस्वरूपावारकाज्ञानं न निवृत्तं यश्च पुष्कलसाधनचतुष्टयसंपन्नः *१ सोऽधिकारी।
By nature, the three doṣas – mala, vikṣepa and āvaraṇa – are present in the antaḥkaraṇa.
Through the performance of niṣkāma karma, the mala-doṣa in the antaḥkaraṇa is removed. Through upāsanā, vikṣepa doṣa is removed. One who has removed the mala and vikṣepa doṣas through niṣkāma karma and upāsanā, and in whom the ajñāna that veils one’s own svarūpa is not removed, such a person who has the sādhana catuṣṭaya in plenty is the adhikārī.
*२. स्थूलदेहगतवातपित्तश्लेष्मरूपदोषत्रयजन्यरोगनिवृत्तये यथा धन्वन्तरिप्रभृतिभिरायुर्वेदः प्राणायि, एवं सर्वप्राणिसाधरणान्तःकरणगतमलविक्षेपाज्ञानाख्यदोषत्रयनिवृत्तये कर्मोपासनाज्ञानकाण्डत्रयोपबृंहितं वेदचतुष्टयमीश्वरेणाकारि।
*२. Just as dhanvantari and others composed the āyurveda to remove the threefold vāta, pitta and śleṣma doṣas of the gross body; in the same way īśvara created the four vedas with the three kāṇḍas that expound karma, upāsanā and jñāna to remove the threefold mala, vikṣepa and ajñāna doṣas of the mind which are common to all beings.
मलं नाम पापम् – तच्च संस्कारात्मनातिसूक्ष्मत्वान्न प्रत्यक्षीक्रियते। किन्तु निषिद्धकर्मानुष्ठानेन, विषयासक्त्या, चित्तगताशुभवासनाभिश्चानुमीयते। तद्वान् पुरुषो मलिनो भवति। अतस्तन्निवृत्यर्थं निष्कामकर्माणि भूतदयादि, ईश्वरनामोच्चारणादीनि च साधनानि विहितानि। तत्राद्यद्वयं मलमात्रं निवर्तयेत्। नामोच्चारणं तु विक्षेपमपि।
malam is pāpa. Since it is of the nature of saṁskāra and is very subtle, it is not perceptible to the senses. But it is inferred from the performance of prohibited karmas, attachment to objects, and aśubha vāsanās in the mind. A person with mala is malina. To remove it, the sādhanas are niṣkāma karma, compassion to bhūtas, and īśvara nāmoccāraṇa etc. The first two remove only mala, but the third also removed vikṣepa.
विक्षेपो नाम – चित्तचाञ्चल्यम्। यस्य चित्तं वेदान्तश्रवणे स्वरूपानुसन्धाने वा स्थैर्यं न प्राप्नोति किन्तु विषयाभिमुखीभवति, तेन तन्निवृत्तये ईश्वरनामोच्चारणं, अजपामन्त्रावृत्तिः, ईश्वरमूर्तिध्यानं, निर्गुणब्रह्मानुसन्धानमित्याद्युपाया अनुष्ठेयाः। उपासनादिभिश्चित्तैकाग्र्यसंभवात्।
vikṣepa is unsteadiness of the mind. One whose mind does is not steady in vedānta śravaṇa, or svarūpa anusandhāna, but is instead attached to external objects; this can be removed through īśvara nama uccāraṇa, ajapā mantra āvr̥tti, īśvara mūrti dhyāna, nirguṇa brahma anusandhāna etc. Through upāsanās, onepointedness of the mind results.
अथवा – शरीरवाङ्मनोभिः, पुष्कलेन धनेन, शुश्रूषया च ईश्वर एवास्मदनन्तकोटिजन्मार्जितसुकृतपरिपाकवशात् गुरुमूर्तिरूपेणावतीर्ण इति श्रीसद्गुरूपासनं कुर्यात्। “यस्य देवे परा भक्तिः” इत्यादिश्रुतेः। एतच्च गुरूपासनं, विनैव कर्मोपासनादिसाधनकलापं चित्तशुद्धिद्वारा चित्तैकाग्रं जनयेत्।
Or, one can do upāsanā to the sadguru, through body, speech, and mind, wealth, and service. One should know that īśvara alone has come in the form of the guru due to the puṇya performed in countless births. This upāsanā, without karma, upāsanā and other sādhanas will itself generate onepointedness of the mind through citta-śuddhi.
अथवा – अहर्निशं वेदान्तश्रवण एवात्यन्तमादरेण तीव्रतरा प्रवृत्तिरप्युपायान्तरमेव। तथा च श्रुतिस्मृतिवादाः – “श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः” (बृ.4.5.6), “वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः” (मु.3.2.6), “वेदान्ते परमं गुह्यं पुराकल्पे प्रचोदितम्” (श्वे.6.22.), “दिने दिने च वेदान्तश्रवणात्” (कै.4), “आसुप्तेरामृतेः कालं नयेद्वेदान्तचिन्तया” इत्यादयः। एतच्च वेदान्तश्रवणं स्वातन्त्र्येणैव कर्मोपासनादिकमनपेक्ष्य चित्तशुद्ध्यैकाग्र्यादि जनयेत्।
Or, incessant vedānta śravaṇa alone with great śraddhā and effort is another means, as śrutis and smr̥tis declare. Vedānta śravaṇa independently generates citta śuddha, onepointedness of the mind etc. without depending on karma or upāsanā.
“नाहं अखण्डचिन्मात्रब्रह्मरूपप्रत्यगात्मानं जाने” इति व्यवहारहेतुरज्ञानम्। तच्च तादृशतत्त्वज्ञानादेव नश्यति।
ajñāna is the cause of the utterance “I do not know my pratyagātma to be of the nature of akhaṇḍa cinamatra brahma”. Tattva jñāna alone destroys it.
*१. यथा बृहस्पतिसवे ब्राह्मणस्यैवाधिकारः, राजसूये क्षत्रियस्यैव, वैश्यस्तोमे वैश्यस्यैव, तथा साधनचतुष्टयसंपन्नस्यैव वेदान्तविचारेऽधिकारो नान्यस्य।
*१. Just as the br̥haspati, rājasūya, and vaiśyastoma yāgas have specific adhikāra requirements, so also the adhikāra for vedānta vicāra is for those that have sādhana catuṣṭaya sampatti, and not for others.
